De meest gangbare beschrijving van burn-out is: totale geestelijke en lichamelijke uitputting. Maar wie echt door een burn-out gaat weet, dat er meer aan de hand is dan dat. Het is in essentie een vorm van diepe emotionele ineenstorting. Het sluitstuk van geleidelijke ‘ondermijning’ langs wat we in het voorgaande artikel de Helling van Onvrede noemden.
De sleutel tot wat er hierbij feitelijk ‘onder de motorkap’ gebeurt wordt gegeven door de “Limbische Verklaring”. Binnen deze moderne, inmiddels vergaand bewezen wetenschappelijke stressverklaring, wordt stress gezien als een emotionele belasting vanuit verdrongen negatieve emoties.
Toegepast op burn-out betekent dit, dat de oorzaak ervan ligt bij de ontregeling van ons gevoelscentrum: het limbische systeem in de hersenen. Hierdoor raken uiteindelijk ook ons vertrouwde zelfbeeld, en de programma’s en patronen die dat in stand houden, verstoord. Deze crisis is het gevolg van het langdurig, tot door-brekens toe, oproepen van weggedrukte ‘negatieve’ emoties als angst en woede, schaamte en schuld.
De ondermijnde stad
Geen mooiere illustratie van wat er onder de oppervlakte van burn-out gebeurt – de Limbische Verklaring – dan bovenstaande foto. Die toont een nachtbeeld van Bytom, een stad in Polen (170.000 inwoners) die compleet ondergraven is door talrijke mijnen. Deze hebben vanaf de middeleeuwen onmiskenbaar welvaart gebracht – en oorlogen mogelijk gemaakt. Nu worden deze mijnen de stad fataal. Door verzakking (quasi: leegte, gebrek aan zingeving) en door het vollopen van de mijngangen door dieper gelegen water (quasi: emoties, tranen). Bijna wekelijkse aardbevingen slopen gebouw voor gebouw en plaatselijk is de stad al ruim 25 meter weggezakt.
‘To the Bytom of it’
Laten we dan eens afdalen in ons eigen fysieke en psychische Bytom als we in een serieuze burn-out raken. Afdalen naar de diepste schachten, die – en dat is belangrijk – in ieder van ons te vinden zijn. We zullen zien, dat die letterlijk verder gaan dan traditionele verklaringen. Verklaringen die biologisch-instinctieve reactiepatronen in ons ‘reptielenbrein’ en het stress-hormoonsysteem als fysiologische oorzaak nemen. Veel symptomen van burn-out zijn inderdaad op deze processen terug te voeren zijn. Dat geldt echter niet voor de fundamentele emotionele verstoring die er nadrukkelijk óók is. Of sterker: die, als je daadwerkelijk je burn-out doorleeft, de essentie blijkt te zijn. Naast de spirituele dimensie overigens, maar daarover meer in een volgend artikel. De limbische verklaring levert voor het begrijpen wat er aan de hand is een veel begrijpelijker en vollediger kader. Een verklaring die ook nog eens aan de hand van MRI scans aantoonbaar is.
Een stapje terug: traditionele verklaringen
Veel auteurs over burn-out verwijzen nog steeds naar theorieën, die de oorzaak van de klachten leggen bij een dolgedraaid stresshormoon-systeem. De ‘arousal’ theorie bijvoorbeeld. Deze koppelt stress aan ‘vastgezette’ instinctmatige vlucht/vecht/bevries impulsen. Dit leidt dan tot chronisch verhoogde adrenalineproductie, sympathicustonus en spierhypertonie – als de bron van alle kwaad.
Een iets meer doorontwikkelde versie hiervan is de HPA-verklaring, waarbij HPA staat voor de hypothalamus-hypofyse-bijnier ‘as’. Feitelijk werkt deze verklaring verder uit wat er neurobiologisch gebeurt bij verstoringen in de samenwerking tussen deze systemen. Met name onder invloed van ‘vastgezet’ vlucht/vecht/bevries-gedrag. Het idee is echter nog steeds, dat chronische stress leidt tot een verstoring in de stresshormoon productie (m.n. van cortisol). Met letterlijk ‘alle gevolgen van dien’.
Amygdala
Vervolgens kwam ook de amygdala in beeld, werd daar een essentiële rol aan toegemeten. Deze inwendige 112 alarmcentrale bestaat uit twee kleine orgaantjes in de hersenen. Deze checken onder andere zintuiglijke sensaties op acuut gevaar (angst, weerzin). Zo nodig zetten zij daarop het lichaam (lees: het stresssysteem) automatisch aan tot actie. Dat doen zij met name door het ‘aanzetten’ van de productie van stresshormonen en het autonome zenuwstelsel (spierspanning, ademhaling, darmperistaltiek).
Ook deze verklaring is niet afdoende. Zij legt immers nog steeds het zwaartepunt bij primitieve vecht/vlucht/bevries-reactiepatronen (en stress-hormoon verstoringen), die onvoldoende aanknopingspunten bieden voor de meeste met stress gerelateerde aandoeningen. Zij opende wel de weg naar de limbische verklaring doordat emoties nu in beeld kwamen.
Symptoom of oorzaak?
Laten we dan eens nagaan wat er éérst zou kunnen zijn: de emotionele verstoring of de hormonale verstoring?
Het kan niet ontkend worden dat veel van de symptomen van burn-out inderdaad terug te voeren zijn op een op hol geslagen stress-hormoonsysteem. Denk daarbij aan de extreme vermoeidheid en de veranderde (slaapdronken) waarneming en lichaamsbeleving. Maar ook aan het wegvallen van cognitieve vermogens. Zoals het vermogen betekenis en woorden te geven aan emoties, emotieregulatie, logisch te denken, te plannen en vooral ook het werkgeheugen. Dat zijn functies die te vinden zijn in de prefrontale cortex, die aantoonbaar te lijden heeft onder een overdosis aan cortisol.
Uitwerking stresshormoon-vergiftiging
Het effect hiervan is – samengevat uit een interessant artikel hierover uit Psychologie Magazine:
- De hippocampus – een hersengebied dat belangrijk is voor leren, onthouden en navigeren – signaleert normaliter ook verhoogde cortisolspiegels en schroeft de productie ervan terug. Bij chronische stress raakt de hippocampus door deze functie uitgeput, zodat de cortisolproductie niet meer wordt geremd. Hoge cortisolproductie leidt er uiteindelijk toe dat de hippocampus kleiner wordt, en daarmee ons vermogen te leren, te onthouden en de weg terug te vinden.
- Stress beïnvloedt ook de amygdala, een hersengebied dat indrukken vergelijkt met een ‘database’ aan bedreigende ervaringen en bijbehorende reacties. Bij chronische stress raakt ook dit systeem overprikkeld, zodat mensen extra schrikachtig reageren op prikkels – men gaat overal een bedreiging in zien. De amygdala wordt niet alleen overgevoelig, uitlopers van zenuwcellen in de amygdala beginnen te groeien, zodat uiteindelijk de omvang en de doorbloeding van de amygdala gaat groeien.
- Tegelijk neemt de omvang en de doorbloeding van de prefrontale cortex – het meest ‘moderne’ deel van de hersenen, verantwoordelijk voor denken en informatieverwerking, juist af. Dat deel zou normaliter juist de functie van de amygdala compenseren – maar dat lukt dan steeds minder.
De aanmerkelijke vermindering van cognitieve functies is een ontwikkeling die als zeer onzeker makend en verontrustend ervaren wordt. Ook instinctieve impulsen die gerelateerd zijn aan vluchten/vechten/bevriezen – zoals een grote schrikachtigheid, gevoelens van bedreigd zijn en prikkelbaarheid – kunnen door stresshormonen worden opgewekt. Wat ook de werking van de amygdala weer een impuls geeft.
De diepere factor: het ‘emotiesysteem’
Mijn eigen ervaring en die van mensen die ik gesproken heb leren mij echter, zoals al aangegeven, dat emotionele destabilisatie en ondermijning niet het gevolg is van stresshormonen, maar veel oorzakelijker en fundamenteler is. Meer dan menige burn-out deskundige zonder lijfelijke ervaring met het fenomeen wil toegeven.
Zo’n emotionele oorsprong is ook verklaarbaar. Frustratie en motivatie, bevlogenheid en negatief zelfbeeld – het heeft allemaal te maken met gevoelens, emoties. Het ligt voor de hand het optreden van burn-out dan ook veel directer in verband te brengen met die hersendelen die betrokken zijn bij emotieverwerking en stress: het limbische systeem.
Herkenbaar? Voel je ook de noodzaak van een vorm van burn-out coaching die Zijns-hout snijdt? Voorbij herstel, gericht op heling. Voorbij eindeloos praten en ontspannen – op het snijvlak van Voelen en Zijn: je Sense of Self. Klik dan hier:
Zaken doen met emoties
Hoe verstoringen in onze emoties en ons ‘emotionele geheugen’ kunnen resulteren in burn-out, wordt overtuigend aangegeven in de Limbische Verklaring voor wat heet ‘Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten (SOLK)’. Daarvoor verwijs ik graag naar het boek Zakendoen met emoties van neuroloog Marten Klaver. Hij schaart burn-out ook onder de SOLK aandoeningen. En met recht, al is burn-out, veel meer dan andere voorbeelden van aandoeningen die hij noemt, echt voelbaar als óók een psychische aandoening. Laten we eerst eens kijken wat dat limbische systeem nu is.
Het limbische systeem
Het limbische systeem is anatomisch gelegen tussen onze primitieve (fysiek-instinctieve) hersenstam en de hogere ‘menselijke’ hersenschors (neocortex). En tussen beide hersenhelften. Zie onderstaande tekening. We treffen hier een groot aantal hersenorgaantjes aan, met specifieke functies voor emotieopwekking en -verwerking. Denk aan het opslaan van ruwe emotie-ervaringen en het ‘emotioneel interpreteren’ en vergelijken van nieuwe ervaringen met het geheugen.
Bron: Wikipedia
Interactie met ons denken
Dit emotiecentrum interacteert enerzijds met ‘hogere’ delen in de hersenen, met name in de eerder genoemde prefrontale cortex. In deze interactie worden emoties ervaren en vertaald in bewuste gedachten, verfijndere gevoelens en gedrag. In deze wisselwerking wordt ons historisch geheugen (wat er ‘feitelijk’ met ons gebeurd is, denken we) en zelfbeeld ook voortdurend herschreven. Deze processen volgen ‘zachte’ aangeleerde en zelflerende programmacodes – codes, die eveneens voortdurend worden herschreven: bevestigd dan wel bijgesteld. Bijvoorbeeld door reflectie op reacties van de omgeving en eigen emotionele reacties van voldoening, geluk of afwijzing.
Hieraan liggen echter wel dieper (in het limbische systeem) gelegen emotionele data-elementen (geheugen) ten grondslag.
Interactie met ons lijf
Naar ‘onderen’ toe zet het limbische systeem, via de hersenstam en aanliggende primitievere delen (zoals de amygdala), het lichaam via het hormoon- en het autonome zenuwstelsel aan tot fysieke reacties. Deze processen zijn veel meer ‘hard-gecodeerd’, en verankerd in onze genen. Omgekeerd vertaalt het lichaamssensaties en impulsen vanuit ons reptielenbrein – zoals de impuls om te vluchten – in gevoelssensaties, zoals angst, walging en lust. Die weer door de prefrontale cortex van een ‘hogere’ reden worden voorzien en in ons zelfbeeld worden ingepast.
Emotionele littekens
In het limbische systeem liggen niet alleen bewust meegemaakte emotie-ervaringen, maar ook onze vroegste emotionele herinneringen opgeslagen. Herinneringen uit een periode, waarin we nog geen taal kenden en volledig afhankelijk van onze ouders waren.
De emoties uit deze periode kleuren nog steeds onze bewuste gedachten, gevoelens en gedragingen – langs non-verbale en onbewuste weg. We ‘rationaliseren’ deze achteraf, zonder exact hun grond te kennen. Of voelen ze in sensaties in ons lichaam – als we daarvoor open staan.
Coping strategieën
Hierin wortelen dus ook onze ‘gevoelsmatige’ en veelal minder effectieve coping strategieën. Coping staat voor de manier waarop we met problemen en stress omgaan. Met andere woorden: hier ligt ook de ‘broncode’ voor hoe we gevoelsmatig geneigd zijn in chronisch stressvolle periodes emotionele en existentiële druk te lijf te gaan. Deze worden, zoals we in De Helling van Onvrede hebben aangevoerd, toenemend aangesproken naarmate onze rationele (‘verstandige’, aangeleerde) coping strategieën niet meer voldoende effectief blijken te zijn. Of ronduit falen.
Deze irrationele coping strategieën zijn op hun beurt gebaseerd op afweermechanismen die we heel vroeg in onze ontwikkeling ‘geleerd’ hebben. Aangeleerd om de oorspronkelijke diepere pijn niet te hoeven voelen. Denk aan de mechanismen van Valse Hoop en Valse Macht zoals Ingeborg Bosch die beschrijft in haar boek “De herontdekking van het ware zelf“. Die mechanismen hoeven niet per se terug te voeren te zijn op heuse trauma’s als misbruik en verwaarlozing. De angst voor verlating, het verdriet niet gezien en niet geliefd of zelfs afgewezen of niet serieus genomen te worden, en onze woede daarover, schuld- en schaamtegevoelens daarbij, leven in min of meerdere mate in ieder van ons.
Stressor en sensitisering
Deze afweermechanismen en coping strategieën worden dus, naarmate we de Helling van Onvrede afglijden, steeds meer getriggered.
Wat er daarbij feitelijk onder onze motorkap gebeurt wordt in de Limbische Verklaring sensitisering genoemd. In dit proces van sensitisering gaan externe stress-veroorzakende factoren corresponderen met interne stressoren. De laatste zijn de veelal verdrongen, onbewuste emoties (en onderliggende emotionele ervaringen) die ‘aangeroepen’ worden als onze irrationele coping strategieën steeds minder effectief of contraproductief blijken uit te pakken. Deze emoties wekken voortdurend de afdekkende afweermechanismen op en prikkelen tegelijkertijd indirect de onderliggende, diep verborgen en toegedekte pijn in ons. Waarbij (onbewust) die oude pijn steeds meer wordt opgeroepen.
Verdrongen emoties
Die corresponderende emotie(s) worden in de Limbische Verklaring ‘relevante onbewuste negatieve Emoties’ (ronE’s) genoemd. Waarbij negatief geen kwalificatie van de emotie als zodanig is. Het betekent alleen, dat de betreffende emotie als negatief wordt ervaren en liefst wordt genegeerd. Dat komt, omdat deze gekoppeld is geraakt met ons straf- en beloningssysteem. Wij hebben geleerd die emoties te vermijden, te onderdrukken en niet te voelen. Ze zijn verbonden met straf (zoals het gevoel afwezen te worden) en met een negatief zelfbeeld.
Limbische inwerking
Deze voortdurende prikkeling van onze emotionele littekens wordt in dit proces van sensitisering steeds pijnlijker. Dit werkt door naar de prefrontale cortex, die steeds meer wordt belast met te beredeneren emoties – met piekeren en slechte nachtrust. Dat piekeren leidt overigens nergens toe, omdat de onderliggende pijn onbewust blijft. Ook de drijfveer voor irrationeel gedrag wordt sterker, ook omdat het cognitieve systeem (door cognitieve overbelasting èn stijgende cortisol-spiegel) onder druk staat en men in tunnelvisie gevangen raakt. En lichamelijk werkt het uit in het in ‘overdrive’ komen van het lichaam door een uit de hand lopend stress-systeem. Dit maakt het er natuurlijk niet beter op.
En zo wordt de emotionele ‘littekenhuid’ zeg maar steeds dunner, komt de ondermijning steeds dichter aan de oppervlakte. Tot de draagkracht breekt. Neurobiologisch komt het dan tot om zich heen grijpende verstoringen van verwerkingsprocessen in het limbische systeem. Dat geldt met name het genu-gebied, een witte structuur binnen de gyrus cinguli. Dit deel speelt een centrale rol in het maken en beleven van persoonlijke emoties en de opslag van fragmentarische emotionele ervaringen.
Wat hier gebeurt is dus het beste te omschrijven als een verstoring in de manier waarop emoties ontwikkeld en verwerkt worden. Zie het als het optreden van programmacode-fouten, die zichzelf niet alleen in stand houden maar ook omliggende gebieden destabiliseren. Zowel qua emoties als qua zelfbeeld raakt men uit balans.
Hoe langer – hoe erger
Hoe langer de (periode van) sensitisering volgehouden wordt, hoe dieper de schade op emotioneel niveau. Dat biedt ook een verklaring, waarom een langer verblijf op de Helling van Onvrede tot een heftiger emotionele en fysieke uitputting (en herstel) leidt.
Bovendien hoeft de ontregeling daarbij niet beperkt te blijven tot die ene oorspronkelijk aangedane ‘ronE’ en bijbehorende set aan ervaringen/geheugenelementen. Klaver voert aan, dat deze ‘ontregeling’ ook kan overslaan op andere delen in het genu-gebied. Het gevolg kan zijn een escalatie en uitwaaiering van fysieke (SOLK) klachten – maar bij burn-out in ieder geval ook: tot een om zich heen grijpende emotionele instorting.
Rollercoaster van emoties
Uiteindelijk komt de burn-out getroffene zo terecht in een heftige rollercoaster van emoties. Korte heftige periodes van intens verdriet, wanhoop, gevoel van verlatenheid, eenzaamheid en woede volgen elkaar in hoog tempo op. En steeds opnieuw.
Emoties die aanvankelijk nauwelijks te bevatten, laat staan te onderscheiden zijn. Men lijkt op bewustzijnsniveau alles tegelijk te voelen (men is ‘gewoon emotioneel’). Of juist helemaal niets meer: men wordt apathisch of raakt in een depressie, processen van emotionele zelfonderdrukking om zichzelf onbewust te beschermen tegen de diepste kern ervan (angst) of omdat men te zeer van zijn emoties vervreemd is – en meestal in combinatie.
Implicaties voor de begeleiding
De limbische verklaring duidt er kortom op, dat emotionele belasting, ondermijning en tot slot instorting van de vertrouwde manier van ‘zijn’ de essentie is wat er bij burn-out gebeurt. Dit bevestigt onze stelling, dat niet werkdruk maar emotionele druk en conflict – van binnen en van buiten – eraan ten grondslag liggen. Wat betekent dit voort de begeleiding?
Op de eerste plaats, dat ontspannen, een tijdje uit de spanningsvolle situatie zijn, niet voldoende is. Voor recht-toe-recht-aan overspanning, inderdaad door een periode van te grote werkdruk, zal dat heilzaam zijn, maar niet als het emotiecentrum en het zelfbeeld van de betroffene aangedaan zijn. Natuurlijk is ontspanning, uitrusten en leuke dingen doen belangrijk, maar bij een echte burn-out echter niet voldoende. Dat geldt ook voor therapie die er alleen op gericht is om het hormoon-gif versneld af te voeren (wandelen!) en effectievere coping strategieën aan te leren. Zij gaan voorbij aan de diepe schade die aan het oude zelfbeeld en emotionele verwerkingspatronen zijn toegebracht.
Dat geldt ook voor re-integratie in een situatie, waarin de externe stressor niet veranderd is. Verandert er in die situatie niets, dan zal de burn-out terugkomen, hoeveel nieuwe coping strategieën men ook aan zal leren. Ongeadresseerde ronE’s zijn immers altijd sterker. Het enige leefbare alternatief zal dan alleen maar zijn, om de stressor zelf te verbannen – door de organisatie vroeg of laat te verlaten. En soms zelfs het complete vakgebied waarin men werkzaam was.
Zaken doen met emoties
Marten Klaver voert terecht aan, dat een effectieve therapie voor SOLK-klachten (zoals burn-out) aan moet grijpen op de emoties die aan de aandoening ten grondslag liggen. Vandaar de titel: “zakendoen met emoties”. Zakendoen met emoties betekent: een therapie, waarin die relevante onbewuste negatieve Emoties aangesproken en herbeleefd worden in aanwezigheid van het volle cognitieve bewustzijn. Dat wil zeggen: letterlijk benoemd, aangesproken en ver-taald worden.
Voorbeelden van dergelijke begeleidingsmethodieken zijn PRI (Past Reality Integration) en het hele scala aan Zijnsgeoriënteerde methodieken binnen wat Hans Knibbe het 1e perspectief noemt. Bij de laatste worden belastende emoties herkend, doorvoeld en vanuit de ‘wijze instantie’ in onszelf aangesproken. Als afgesplitste en gestold geraakte ‘weeskinderen’ van ons oorspronkelijk stralende authentieke Zelf of ‘Zijn’. Dit legt tevens de basis vo9or een meer constructieve (en spirituele) benadering van emotieregulatie, zoals uit de doeken gedaan in mijn artikel Emotieregulatie, juist om (je) vrij te voelen.
Benieuwd hoe Zijnsgeoriënteerde burn-out coaching ‘zaken doet’ met onopgeloste limbische conflicten? En wat heling dan betekent? Lees er meer over in:
Het artikel opent in een nieuw tabblad – kan je dit eerst uitlezen.
Het mooie van …
Het mooie van Zijnsoriëntatie is, dat we daarbij tevens vanuit het 2e perspectief werken: ons vrije authentieke Zelf zoals dat in ons voelbaar werkzaam kan zijn. Met andere woorden: we doen een beroep op de genezende instantie in onszelf. Ook wordt er niet iets weggenomen, maar teruggebracht naar zijn oorspronkelijke stralende hoedanigheid.
Dat voert nu echter te ver – dat bewaren we voor een volgend artikel waarin we de zingevings- en spirituele dimensie van burn-out bespreken.
En Bytom?
Ik was in Bytom exact een jaar voordat ik zelf onderuit ging. Het was het hoogtepunt van onze reis – fotografisch maar ook qua beleving. De stad resoneerde voelbaar met diepe emoties in onszelf. Net zoals ik mijn burn-out als een keerpunt in mijn leven heb beleefd. Het was pijnlijk, maar ik had het niet gemist willen hebben. Wie tot de kern van zijn Zijn en zijn gevoelens durft te gaan heeft een wereld te winnen. Hoe pijnlijk ook de reis, maar diep beneden wacht het goud van liefde en echte levensvreugde. Dus laat dat water maar komen!
(c) Gerphil Kerkhof – juni 2017
Vooruitblik naar volgende episodes
Dit artikel maakt deel uit van een reeks waarin ik een integrale kijk op burn-out en burn-out coaching ontwikkel.
In een navolgend artikel in deze reeks bekijken we burn-out vanuit een spiritueel gezichtspunt. Als een pijnlijke maar ook ‘zinvolle’ identiteitscrisis. Een manier om alsnog te kunnen zijn wie we werkelijk zijn, te doen wat we werkelijk willen. Zolang we de ‘blessing in disguise’ maar kunnen gaan zien – ons voor het 2e perspectief kunnen openstellen.
Geen artikel willen missen? Abonneer je dan op mijn Nieuwsbrief – voor een bericht als er weer een publicatie is.
Persoonlijk geïnteresseerd in wat ik voor jou kan betekenen? Kijk dan eens wat ik te bieden heb op het gebied van burn-out begeleiding. Dat kan vanzelfsprekend in mijn praktijk in Haarlem, maar ook heel goed op afstand via Zoom. Ik maak graag een afspraak met je.
