ADD en burn-out 3: wat wèl werkt!

Mentale hygiëne en de juiste werkomstandigheden helpen je voorkomen dat je burn-out raakt. Dat is extra van belang als je ADD hebt.

In dit derde artikel uit de reeks zoomen we in op de positieve kant van de balans: hoe juist meer energie uit je werk te halen? Hoe je ondanks – of juist dankzij – je ADD ’toch’ plezier in je werk kan hebben en houden? Dat begint bij erkenning van je bijzondere kwaliteit.

Werkplezier begint bij jezelf

De stelling in dit artikel is: energie en werkplezier bereik je op de eerste plaats door het juiste te doen: te werken vanuit en aan je bijzondere kwaliteit. Op de juiste plek.

Daarnaast: door aan je vermogen tot zelfzorg te werken. Dat wil zeggen: aandacht geven aan je mentale balans en veerkracht. En door veilig te stellen wat jij misschien wel méér nodig hebt dan anderen.

Wat hieraan vooraf ging

De basis hiervoor ligt in de voorgaande twee artikelen in deze reeks:

In het eerste deel van dit drieluik onderzochten we de samenhang tussen ADD en burn-out. De innerlijke factoren – hun gemeenschappelijke wortels in stress en stress-respons, trauma-herbeleving, zelfbescherming en coping – die maken dat je extra gevoelig bent om burn-out te raken.

In het tweede artikel stonden we stil bij de factoren die mensen met ADD meer dan gemiddeld stress bezorgen: te weinig autonomie (job control) en te weinig sociale bedding en ondersteuning (job support). Factoren die je echt uit je slaap kunnen houden.

Omgekeerd, als je werk op deze punten wèl tegemoet komt aan wat je nodig hebt, dan draagt dat direct bij aan arbeidsvreugde, motivatie en prestatievermogen. Ga (en lees) maar na:

• Voor jou persoonlijk: de ruimte om je werk zo te doen dat het tegemoet komt aan jouw gebruikshandleiding – lees ADD aan het Werk;
• Voor de organisatie: stimulerend, coachend ‘transformationeel’ leiderschap binnen een lerende bedrijfscultuur levert een omgeving op waarin je je kan ontwikkelen, mag uitproberen en dus ook fouten ‘moet mogen’ maken – lees Leiderschap in burn-out of bevlogenheid.

Hoe ontspannen en verademend kan dat wel niet zijn?

Van wakker liggen naar weer opstaan!

Vervolgens: waar vul je die ademruimte dan mee, zodat juist jij kan ‘shinen’?, om maar eens een lelijk modewoord te gebruiken. Met enthousiasme en ideeën natuurlijk! Ook van enthousiasme en ideeën kan je wakker liggen. Of, om in dezelfde beeldspraak te blijven: wat maakt dan dat je met energie je bed uit gaat? Opstaat!

Wat maakt dat het dan anders is? In de context van werk is dat: werk dat je past en waar je energie van krijgt. Dat in het verlengde ligt van wie jij bent, waar je in kan groeien vanuit jouw belofte. In het verlengde van jouw ADD eigenaardigheden, pardon, ‘bijzondere kwaliteiten’. Zodat de energie die jij inzet zich dubbel en dwars terugbetaalt in werkplezier. Precies daar gaat dit derde artikel over.

De tweede basis van ADD

AD(H)D is namelijk niet alleen geworteld in vroegkinderlijk trauma en gevolgschade, waaraan onze zwak- en lastigheden voor een belangrijk deel te wijten zijn. Op een dieper niveau is het ‘gewoon’ een andere, ‘atypische’ manier van informatie- en emotieverwerking.

Deze berust op de kwaliteit van hooggevoeligheid (vandaar ook: stress- en trauma-gevoelig), in combinatie met een bijzondere organisatie van de drie belangrijkste neurale netwerken in ons brein.

Die bijzondere organisatie zit in het gegeven dat bij mensen met ADD het Default Mode Network (DMN) ‘altijd aan’ staat (zie de ‘Mind Wandering Theorie’). Daarmee is het brein zo ingericht dat het in potentie op een synchrone manier kan samenwerken met het Central Executive Network (CEN). Het resultaat is wat ik noem de kwaliteit van ‘synchrone creativiteit’. Mits we er maar mee leren omgaan.

Synchrone creativiteit

De hyperactieve geest, de onmogelijke gevoelsdiepte, het wegdromen – het zijn daar uitingen van. Maar ook het vermogen om gerichte aandacht te combineren met de specifieke functies van dit DMN netwerk, zoals (zelf)reflectie, emotionele afstemming op de ander en associatief vermogen.

Op de derde plaats maakt de relatief zwakke centrale ‘executieve’ regie in je brein (hoewel vertraagde) continue, ‘massaal-parallelle‘ verwerking mogelijk van grote hoeveelheden informatie. Iets waar een ‘normaal’ mens zich beter tegen kan beschermen door input/output selectie en focus. Dat maakt ons brein tot een fijn- en eigenzinnige (maar ook storingsgevoelige, maar toch:) supercomputer.

Dat kan je warrig maken. Zoemend in je achterhoofd kan die supercomputer echter ook tot verrassend out-of-the-box associëren en herkennen, bedenken en beslissen komen. Mits je er maar de tijd en rust voor neemt – het kan wat lang in je (achter)hoofd blijven door dwarrelen. En mits je uiteindelijk toch ook de knop naar doen, uitvoeren, weet om te zetten. Op die mitsen kom ik later terug.

Voor meer inzicht in die bijzondere breinschakeling verwijs ik graag naar Creativiteit en ADD – speel jezelf! en De Kracht van Unfocus.

Dat mensen met een ‘neurodivergente’ schakeling in hun brein – zoals bij AD(H)D – van bijzondere waarde kunnen zijn, juist ook op de werkplek, voor werkgevers, dringt steeds meer door. Draagt ook bij aan de zelfacceptatie, de zelfwaardering en levensvreugde van mensen met AD(H)D, maar ook met autisme (ASS), dyslexie en dyscalculie. Lees maar eens het artikel De toekomst is aan neurodivergente mensen in het NRC van 17 juni 2022.

Scheppend werkzaam zijn

Deze potentie kan pas echt tot zijn recht komen in werkzaamheden waar mensen met ADD, vanwege deze creativiteitsfactoren, van bijzondere toegevoegde waarde kunnen zijn. En belangrijk: de energie van krijgen om gezond en gelukkig te blijven, waar zij veerkracht en zelfvertrouwen aan kunnen ontlenen.

Jagerskwaliteiten

De kwintessens hiervan zit in de ‘jagerskwaliteiten’ die we in onszelf kunnen herkennen en die Thom Hartmann zo mooi als zodanig omschrijft in zijn boek Attention Deficit Disorder – A Different Perspective.

Hartmann herkent in mensen met AD(H)D jager-verzamelaars (“Hunters”), in vergelijking tot de neurotypische ‘landbouwers’  (“Farmers”) die in de moderne maatschappij op werk en school de dienst uitmaken. Zijn aanname dat AD(H)D gebaseerd is op een overgebleven gen uit de menselijke prehistorie mag je vergeten, maar de vergelijking zelf is, voor mij tenminste, zeer aansprekend.

Denk aan: het vermogen constant de omgeving/het geheel in de gaten te houden. Overgaand in totale absorptie in waar we voor gaan (hyperfocus op de prooi). Van daaruit vloeibaar met ‘tijd’ om te kunnen gaan. Ook het vermogen snel van tactiek/strategie te veranderen, beeldend vermogen en snel kunnen anticiperen op verandering (‘scenario-denken’). Juist ‘cool’ op scherp staan als er sprake is van (bloedstollende) spanning en risico.

In het algemeen kunnen mensen met AD(H)D erg gelukkig zijn in werkzaamheden waar overduidelijk deze jagerskwaliteiten in te herkennen zijn.

“The easiest, most obvious, and least stressful solution is to find a Hunter job that makes use of hunting skills. Police officers, private detectives, freelance writers, reporters, airplane pilots, spies (hopefully for our side), military combat personnel, disc jockeys, salespeople, consultants, and the thousands of varieties of entrepreneurs – all have a very high percentage of Hunters among their ranks.”  Thom Hartmann: Attention Deficit Disorder – A Different Perspective, p. 44.

Jagerskwaliteiten ontrafeld

Het scala aan werkzaamheden en banen waar je als ADD-er in kunt uitblinken en met plezier floreren is daar echter niet toe beperkt.

In algemene zin is het van belang om werk te zoeken waarin je juist de ongepolijste diamanten in jezelf kunt slijpen. Je sluimerende jagerskwaliteiten kunt ontwikkelen. En vervolgens je functie ook meer zo in te vullen en aan te passen dat het zwaartepunt daarop kan komen liggen.

Je vooral richten op het versterken van je sterke kanten werkt beter dan je te focussen op het verbeteren van je zwaktes. Toch kom ik op dat punt later terug. Je ontkomt er immers niet aan dat er in ieder soort werk óók kanten zitten waar ‘landbouwer-kwaliteiten voor nodig zijn. Er is dus ook wel ‘flankerend beleid’ ten aanzien van je zwakten nodig.

Als we nu deze bijzondere kwaliteiten en ideale werkzaamheden ontrafelen, dan doen zij een beroep op het gecombineerde – synchroon-creatieve – gebruik van twee groepen functies in ons brein:

• De specifieke ‘effectieve’ functionaliteit van het Default Mode Netwerk (DMN), dat bij mensen met AD(H)D altijd aan staat; – ingebracht in werkzaamheden waarbij het belangrijk is …
• De specifieke kwaliteiten van het Central Executive Network (CEN) te gebruiken: de executieve functies als aandacht richten, informatie verwerken, je werkgeheugen gebruiken, te plannen en overzicht te bewaren.

Dit plaatje zet beide categorieën functionaliteiten/activiteiten naast elkaar:

Laten we daarom onze jagerskwaliteiten eens ontrafelen aan de hand van die DMN-CEN combinaties (zie het plaatje hierboven) waar synergie te behalen valt.

Kwaliteit 1: no-mindness

No-mindness (Japans: mushin, zie ook mijn artikel hierover) is een mentale staat die gekenmerkt wordt door een open, alerte maar tegelijk lege geest: open naar het onverwachte. Het ongerijmde, opvallende, bijzondere, gezochte … maar vooral onverwachte. Het is de mentale staat van de jager in het oerwoud: niet gefocust op wat dan ook, kijkend dóór de bomen, de bewegingen, de kleuren en contrasten heen. En tegelijk met de blik die alles omvattend is. Alleen zo kan het onverwachte onmiddellijk worden gespot – en geschoten.

Het is de kwaliteit, de mentale staat van de succesvolle oorlogs- of straatfotograaf, de beurshandelaar, de vechtsporter. Het is een mindset die kan worden aangeleerd en geoefend. Zoals de Zen-boeddhistische monniken deden in het ritueel boogschieten. Maar ook met meditatie en door het aanleren van snelle gevechtssporten, zoals schermen.

Kwaliteit 2: theory of mind

De hooggevoeligheid van mensen met AD(H)D strekt zich ook uit tot de spiegelneuronen in de prefrontale cortex. Deze helpen bij het opmerken en inleven in de emoties van anderen – en het inleven in wat er daarachter schuil gaat: het ontwikkelen van aannames van de geestesgesteldheid van mensen met wie we verkeren.

Theory of Mind is een superpower die ons helpt ons een beeld te vormen van wat de ander (en jezelf) denkt, voelt, wil, verlangt en vreest. Superhandig in allerlei functies. Zoals die van onderhandelaar, verkoper, recruiter, adviseur – maar eigenlijk overal kan het ons helpen ook het menselijke, sociale aspect van onszelf en ons werk te verbinden met het inhoudelijke, technische en uitvoerende.

Kwaliteit 3: associatief vermogen

Mensen met ADD hebben een sterk associatief vermogen. Het vermogen stukjes informatie, ideeën, herinneringen en gevoelens te verbinden met andere. Tot (nieuwe) verhalen, beelden, scenario’s, verklaringen, kennisnetwerken. Hetzelfde geldt voor het verbinden van mensen.

Het associatief vermogen (samen met abstractie en verbeelding) helpt uiteindelijk het grote plaatje te zien dan wel te ontwikkelen. En van daaruit nieuwe mogelijkheden te zoeken, initiatieven te ondernemen en synergie en samenhang te bewerkstelligen.

Associatie is ook de manier waarop mensen met ADD bij voorkeur leren: door verbanden te leggen met wat je nog meer (al) weet, en je te laten leiden door waar de nieuwsgierigheid, het indenken, het verbeelden en het vrijelijk zoeken je nog meer heen voert.

Kwaliteit 4: verbeelding

Het associatief vermogen gaat hand in hand met een sterke verbeeldingskracht. Het vóór je zien van hoe een oplossing, een uitkomst, toekomstscenario’s eruit zouden kunnen zien.

Omdat bij ons de verbeelding altijd aan staat maakt AD(H)D in potentie tot visionairs, verhalenvertellers, kunstenaars, dromers en out-of-the-box denkers.

In combinatie met het associatief vermogen maakt deze factor mensen met ADD ook tot conceptuele denkers. Mensen die ‘totaalplaatjes’ en ‘totaaloplossingen’ maken, zó voor zich zien.

Het maakt ze tegelijk wars van voorschriften en instructies. Zij zouden de verbeelding de das om kunnen doen, als de eigen verbeeldingskracht niet zo sterk was.

Kwaliteit 5: abstraherend vermogen

Schijnbaar in strijd met het samenbrengend (synthetiserende) vermogen dat besloten ligt in associatie en verbeelding, is het abstraherend vermogen. De kunst van het weglaten. Het zien van patronen en trends op de achtergrond, als je dóór de dingen, door de ver-schijn-selen héén kijkt. “Cut the crap”, waar gaat het eigenlijk over? Ook: wat maakt dit waardevol, betekenisvol, zinvol? Het abstraherend vermogen zit ook achter het ongeduld als je lulkoek wordt opgediend. En het ongeduld met jezelf als je (nog steeds niet) helder onder woorden kunt brengen wat je eigenlijk bedoelt.

Kwaliteit 6: complexe afweging

Tot slot rekent men ook het vermogen om complexe afwegingen en beslissingen te nemen tot de kernkwaliteiten van het DMN. Vooral als daarbij (ook) morele dilemma’s of grote persoonlijke belangen (van vooral anderen) in het geding zijn.

Als het aantal factoren en vaak ook tegengestelde belangen en conflicterende gezichtspunten maar groot genoeg is, dan voldoet een simpele voors-en-tegens analyse, waar het CEN juist goed in zou zijn, niet.

In dit soort gevallen kan je merken dat door een proces van abstractie (wat is nu ècht belangrijk), ‘fuzzy logic’, en het simpelweg – met intuïtie, ingeving en inleving – ‘doorrekenen’ van de verschillende scenario’s en hun implicaties, je wèl tot een besluit kunt komen. Vaak verrassende besluiten en verrassend snel. Of te makkelijk genomen beslissingen effectief kunt heroverwegen, of tenminste ter discussie kunt stellen.

Condities voor ontvouwing

Werk waar deze kwaliteiten een belangrijke rol spelen, zich ook echt kunnen ontvouwen, zullen door mensen met AD(H)D als verrijkend en interessant worden ervaren.

Kúnnen worden ervaren als je jezelf de rust en tijd gunt om ze te laten samenwerken – synergie te ontwikkelen – met het taak- en doelgerichte functioneren van je CEN.

Dat vraagt op de eerste plaats het wijselijk kiezen van je baan en functie – en vooral ook: bedrijfscultuur en leidinggevende! Primair op basis van: wat is een goede voedingsbodem voor persoonlijke en professionele groei?

Aandachtspunten vanuit het voorgaande artikel zijn daarbij: voldoende ruimte voor zelfsturing (Job Control), ondersteuning en vertrouwen (Job Support). Vanuit een geborgenheid gevende en stimulerende bedrijfscultuur (‘lerende organisatie’), een transformationele leiderschapsstijl en een coachende direct leidinggevende. Het kiezen van de juiste leidinggevende en directe ‘peers’ waarmee/voor wie je werkt is dan ook misschien wel belangrijker dan de juiste functie!

Voor jezelf vraagt dat regelmatig afstand en de tijd nemen, geduldig zijn met jezelf en waar je mee bezig bent. Je afstemmen op de Kracht van Unfocus. Maar ook waardering hebben voor jezelf en van daaruit mogen leren (en dus ook fouten maken). Dat stelt je in staat om innerlijke rust te bereiken en te behouden ín je gedrevenheid.

Mentale hygiëne

Dat laatste vraagt aandacht voor je mentale hygiëne. Want zonder mentale hygiëne kunnen deze superkrachten heel goed in de wielen worden gereden door de drie ‘resterende’ superkrachten waar ons soort ‘beroepsmijmeraars’ óók ijzersterk in zijn:

• Dagdromen
• Emotieverwerking; en
• Zelfreflectie

Herstellend dagdromen, emotieverwerking en zelfreflectie zijn – vergelijkbaar met slaap – noodzakelijke levensvoorwaarden, maar helemaal voor mensen met ADD.

… Ons hoofd loopt toch al makkelijk over. Ons hart is toch al zo hooggevoelig, en ons gevoelsleven intens. En we zijn toch al geneigd voortdurend te reflecteren op wie en hoe wij zijn ten opzichte van onze omgeving … en vaak te diep gravend in onszelf … Dan is af en toe ‘unfocussen’ wel prettig, loslaten.

… Immers, al te vaak leggen we daarbij het zwaartepunt teveel bij de wereld. Onszelf daarbij vergetend, of wentelend rondom beperkende aannames en overtuigingen over onszelf. Het is niet moeilijk te bedenken waarin de eerder genoemde superkrachten dán kunnen veranderen.

Verstrikking

Want wat gebeurt er als je – vaak onbewust – worstelt met lastige gevoelens, onverwerkte emoties en emotionele ervaringen (trauma’s)? Als je zelfreflectie is gaan draaien rondom een negatief zelfbeeld, een gebrek aan zelfvertrouwen, en beperkte overtuigingen over jezelf en de wereld?

Wat als die weer hun emotionele terugslag hebben in de vorm van sociale onzekerheid, zelftwijfel en angstigheid? Uitmondend in gevoelens van eenzaamheid en onbegrepen zijn en somberheid? Of juist in gevoelens van knagende onvrede, frustratie, prikkelbaarheid en woede? Niet zelden allemaal tegelijk?

Dan raak je in jezelf verstrikt, ga je afleidingen en verdoving zoeken (verslavingen van allerlei soort – waaronder werkverslaving), draai je in rondjes in die bijzondere kwaliteiten van je. Vaak zonder besluiten te nemen, ergens naartoe te werken. Steeds meer gevangen in uitstelgedrag en escapisme.

Die kans daarop wordt ook nog eens groter als je werk te weinig uitdaging biedt, te saai is. Of juist zó overprikkelend dat je je als vanzelf gaat afsluiten en terugtrekken in jezelf.

Zuivering en zelfbewustzijn

Dan is er werk aan de winkel. Met jezelf vooral! Dat werk bestaat uit het ontwikkelen van drie competenties:

• Emotieverwerking: het (telkens weer) in het bewustzijn brengen en verwerken van lastige gevoelens en ‘traumasporen’ op de achtergrond;
• Zelfliefde en Zelfzorg: een liefdevolle houding naar jezelf toe en daarbij groeien in je vermogen tot constructieve zelfzorg;
• Vrij bewustzijn: de basis daarvoor is het laten groeien van je vermogen je bewust te zijn van waar je geest mee bezig is. Dat wil zeggen: van je ‘vrij bewustzijn’, metacognitie of metabewustzijn. Een belangrijk aspect van wat ik ‘zelfbewustzijn’ noem.

Concreet betekent dit: werken aan je vermogen om echt met je lastige emoties en stress om te gaan. Onverwerkte en weggedrukte pijn alsnog te erkennen en te verwerken. Het goud van Zijnskwaliteiten dat daarin sluimert vrij te maken.

Dat is de basis voor groeien in zelfbewustzijn en zelfleiderschap. Allereerst door het overwinnen van de gevolgschade aan je zelfbeeld – je zelftwijfel, je negatieve zelfreflectie. Deze omzetten in compassie met jezelf, mildheid, zelfliefde. Van daaruit ook: bij jezelf kunnen blijven terwijl je bij de ander bent – echt in contact kunnen zijn.

Niet voor niets de pijlers van zowel de ADD- als burn-out begeleiding die ik voorsta.

‘Flankerend beleid’

Kortom, essentieel is kritisch te zijn in het kiezen van werk dat in belangrijke mate tegemoet komt aan je bijzondere (DMN) kwaliteiten. Minstens zo belangrijk is het bewerkstelligen van mentale hygiëne. Daar bovenop zij er nog een paar dingen die je kunt doen om als Jager in een Farmers-wereld succesvol te zijn.

Dat komt erop neer dat je je werk en hoe je dat doet zoveel mogelijk naar jouw hand zet. Naar wat jij specifiek, met je ADD, nodig hebt. Ik noem dat ‘flankerend beleid’.

Hartmann (p.45ff) geeft een aantal heel bruikbare tips hoe je als Jager in een “Farmers-functie” kunt overleven en succesvol zijn:

• Organiseer je tijd rond taken
• Train je aandachtspanne
• Ontleed je werk-verantwoordelijkheden in specifieke “doel eenheden”
• Creëer ‘afleidingsvrije zones’
• Beweeg dagelijks
• Weet waar je goed in bent, en blijf daarbij – vermijd Farmers-taken door delegeren of samenwerken;

Ik wil daar nog drie aan toevoegen:

• Bouw je netwerk, en daarbinnen: vorm tandems met “Farmers”;
• Gebruik ‘utility-tools’ (kijk hier eens – of wat er nu al op je smartphone staat) om je werk effectiever te organiseren;
• Niet op de laatste plaats: regelmatige voeten-op-tafel reflectie en ‘bonding’ met je leidinggevende.

Groeien in zelfsturing

Tot slot, Nietzsche indachtig (“Wer nicht folgen kann soll führen”): als het met het klimmen van de jaren – en het ontplooien van je jagerskwaliteiten – het steeds moeilijker wordt te volgen, dan rest er vaak niets anders dan zelf te leiden. Dat wil zeggen: te groeien naar zelfstandigheid of leiderschap. Er zijn opvallend veel ondernemers, ZZP-ers en ‘executives’ onder ADDers. Een fase waarin opnieuw verdere zelf-bewustwording en heling nodig zal zijn.

Kortom

Het voorkomen van burn-out, en beter nog: het zorgen dat je plezier houdt in je werk, dat vraagt juist als je ADD hebt voortdurende zorg en aandacht. Voor het ontwikkelen van en werken vanuit jouw bijzondere kwaliteit. Voor wat wèl werkt – en of bijsturing gewenst is. Maar vooral: zorg en aandacht voor jezelf – en voor je Zelf. Voor wat jou diep van binnen drijft. Daar help ik je natuurlijk graag bij.

© Gerphil Kerkhof | juni 2022

Tot slot

Ben je, mede naar aanleiding van dit artikel en andere artikelen van mij over burn-out en/of AD(H)D, benieuwd wat ik jou zou kunnen bieden? Hoe ik jou zou kunnen begeleiden in het aangaan van jouw burn-out, of in het omgaan met jouw AD(H)D?

Kijk dan eens op de pagina’s over mijn therapeutische benadering van burn-out en AD(H)D coaching. Of over de Queeste als proces – en hoe ik daar concreet qua begeleiding (therapeutisch, coachend, creatief en intuïtief) invulling aan geef. Je kunt natuurlijk ook gewoon meteen een afspraak aanvragen voor een eerste sessie/kennismaking. Dat kan zeker ook heel goed online.

Geen artikel willen missen? Abonneer je dan op de Nieuwsbrief – voor een bericht als er weer een publicatie is.