Het eerste deel van “Branding”, onze Zijnsgeoriënteerde methodiek voor burn-out coaching, was gericht op het ontwikkelen van Zelfbewustzijn. Nu we contact hebben gelegd met wie wij ten diepste zijn en in ons onze Essentiële zijnskwaliteiten hebben herkend, zijn we klaar voor de volgende fase. Hierin staan Zingeving en Zelfleiderschap centraal.
Door de branding heen gebroken waden we naar onze grond, ons nieuwe voorland. Vanuit “Rusten in (ons) Zijn” gaan we nu ontdekken èn leren “Doen wat we ècht willen”. Wankelend nog, maar gedragen door wat ons ten diepste drijft.
Terug naar Bernier
Zingeving en Zelfleiderschap. Hoe verhoudt zich dat tot het natuurlijke helingsproces uit burn-out? Daarvoor grijpen we terug naar de uitkomsten van het onderzoek dat de Canadese psychologie Diane Bernier heeft geëxtraheerd uit de verhalen van mensen die succesvol uit hun burn-out tevoorschijn gekomen zijn. Een zeer relevante studie, reden waarom we niet voor niets ook het eerste deel van deze reeks begonnen met een korte samenvatting van haar analyse en fasenmodel.
Daar was te lezen, dat zij een cruciale betekenis toekent aan wat bij haar Fase 4 heet: Onderzoek en Reflectie.
Met onze stap 3 van Essentieel Bewustzijn waren we daarin al ergens op een derde van deze fase aanbeland. We hadden hiermee Zelfbewustzijn bereikt, een krachtig antwoord op de vraag: “Wie ben ik echt?”. Een amalgaam van onze eigenste Zijnskwaliteiten die uit onze heftige emoties en gevoelens van leegte en verwarring omhoog gekomen zijn – en die we herkenden als werkelijk van ons Zelf.
We zijn als het ware open gegaan, uit onze cocon gekropen. En zien onszelf met andere ogen. We blijken vleugels te hebben! Nu is het zaak, om in de allegorie van de metamorfose tot vlinder te blijven, ons deze vleugels eigen te maken: te bezielen en uit te harden. Ons ook te ver-werk-elijken als vlinder, in ons nieuwe lucht-ruim. Deze fase noemen we:
Zingeving & Zelfleiderschap
Concreet richt de benadering van deze fase van Zelfleiderschap zich – in eerste instantie als Zingeving – op de volgende thema’s:
- Verzoening met ons lot door het zien en aanvaarden van de psychologische en spirituele betekenis van wat ons overkomen is;
- Het herkennen en toe-eigenen van de richtinggevende waarden die daarin schuilgaan (en ons bevrijden van wat ons daarvan weerhoudt);
- Van daaruit naar onze toekomst kijken: wat past bij ons en wat niet meer? En hoe kunnen we dat omzetten in werkelijkheid? Waarin ook het woord “werk” besloten ligt.
- En hoe kunnen we, naar de toekomst toe, een meer vrije en open omgang met onze gevoelens en emoties bestendigen? Op een meer vloeiende, vrije en ‘wijze’ manier omgaan (‘coping’) met moeilijkheden in ons zelf en in ons leven en werk? Meer zin geven – en zin ervaren?
- Van daaruit ook gaan doen wat ons en ons leven zin geeft – vanuit onze eigen-zinnigheid.
Idealiter valt het begin van deze fase samen met het begin van je reïntegratie. Hernieuwd contact met jezelf, met je authentieke psychische behoeften aan autonomie, verbondenheid, meesterschap en zingeving wekken dan als vanzelf het verlangen op om op de een of andere manier weer van betekenis te zijn. Aan het werk te gaan. Meer daarover in mijn artikel Reïntegratie en heling bij burn-out.
Zelfleiderschap als Zelflijderschap: Zingeving aan de ramp
Bernier noemt betekenis geven aan wat er gebeurd is als kernpunt voor deze fase en een absolute voorwaarde om dóór te kunnen gaan met je leven. Dat is een thema dat in ieders verhaal van burn-out herstel dat zij heeft opgetekend terugkeert als doorslaggevend. Het is ook verklaarbaar uit de primaire emotie die we in het begin van onze burn-out ervaren: verdriet.
Verdriet
Verdriet noemt Richard Lazarus in zijn baanbrekende boek “Stress and Emotion” (1999) een emotie en ‘state of mind’, waarvan de relationele kernbetekenis het ervaren van een onherroepelijk verlies is.
“In sadness, there is no longer any hope of restoring what has been lost. For wistful sadness […] to be our state of mind, the loss must be accepted as irrevocable – that is, we know that what has been lost cannot be restored. In other words, after a major loss, psychological work must be done to view it in a relatively benign way, in which past, present, and future are somehow reconciled. This, and the absence of coping actions, makes sadness different from other emotions. […] Only when the loss has been accepted, or one is reconciled with it, can we get on with our life.”
Het verlies en de crisis waar we ons in bevinden markeren het einde van wie wij dachten te zijn en werkzaam waren. Met dit verlies moeten wij ons verzoenen om verder te kunnen. Een eerste belangrijke stap richting van Zingeving en Zelfleiderschap.
Als de golven breken
De essentie van wat ons overkomen is, en ook van onze toekomst als geheeld mens, ligt besloten in ons verhaal van ondergang en overgang zelf. Om precies te zijn: in de (andere) emoties die voelbaar worden, zodra we ons echt opengesteld hebben voor ons verdriet. Ons hebben overgegeven aan die onmetelijke zee van tranen die geen begin en einde meer lijkt te kennen. Aan de golven die onophoudelijk door ons heen klotsen.
We zijn daardoor heen gegaan in de fase van Emotie-bewustzijn – toen dat verdriet als het ware openging en ons in contact bracht met emoties daarachter, zoals angst, woede, verlatenheid/leegte en/of schaamte.
Emoties die we achteraf herkennen in wat we voelden in de periode die aan onze burn-out vooraf ging. Bij wat ons chronische stress bezorgde. En tijdens en vlak na de traumatiserende (want ‘symbolische’ en limbisch ontregelende) gebeurtenissen die ons over de rand van wanhoop en burn-out hebben gedreven, in de uren, dagen of weken daarvoor.
Zingeving aan hoe het zo gekomen is
Hier gaan we nu als eerste naar terug. Deze emoties bevatten namelijk de sleutel tot wat werkelijk belangrijk voor ons is.
Dus is het eerste wat we nu doen het opnieuw vertellen en intens doorleven van ons burn-out verhaal. Via een combinatie van open inquiry en dieptewerk: steeds navoelend in ons lichaam, in onze emoties, associërend met gedachten en beelden die daarbij naar boven komen – en die vaak veel breder en dieper gaan dan de werksituaties zelf.
Dat deden we natuurlijk ook al in de eerdere fasen, maar toen lag de nadruk op het kunnen verblijven bij onze heftige gevoelens van verdriet, woede, schuld en schaamte, angst en pijn – vanuit een vrije positie. Nu gaan we een stap verder. Kùnnen we ook verder gaan, omdat we nu grond onder de voeten en kracht in ons lijf en Zelf voelen.
Emotie theorie en limbische verklaring
Deze methodiek sluit naadloos aan op inzichten uit de moderne psychologie en neurowetenschappen – en hetgeen we eerder samenvatten in Burn-out – de Limbische Verklaring.
Richard Lazarus legde in zijn eerder genoemde boek “Stress and Emotion” uit, dat in de emotie(s) die we in onze stressvolle momenten ervaren de sleutel ligt tot de waarden die in die situatie in het gedrang gekomen zijn. De persoonlijke betekenis van de situatie, die tegelijk tekenend is voor ons zelfbeeld, onze psychologische structuur en identiteit.
Het gaat er nu om, om uit die emoties onze werkelijke, diepe waarden en betekenis te extraheren. Te ontdoen van al datgene dat ze pijnlijk, verwrongen en deels verborgen houdt. De weg daartoe begint met: die emoties helemaal waar te laten zijn, in al hun volheid (pijnlijkheid) te doorvoelen. Limbisch deskundige Klaver noemt dat: zaken doen met die emoties (Klaver, 2015).
Deze emoties corresponderen namelijk met de ‘relevante onbewuste negatieve emoties’ die ooit in ons limbische systeem verweesd, en op het ‘symbolische’ moment dat het in ons knapte, ontregeld zijn geraakt. We komen hiermee terecht in oude, heftige en onverwerkte emoties en ervaringen. Emoties die we lange tijd best succesvol hebben kunnen afdekken met wat ook wel afweermechanismen worden genoemd (zie ook Bosch, 2000).
Afweer
Die mechanismen hielpen ons om de oorspronkelijke pijn niet te hoeven voelen: van het niet geliefd of verwaarloosd zijn, van het pijn aangedaan zijn, van het niet gezien en ontmoet te zijn zoals we werkelijk waren, van ons eenzaam en verlaten voelen. Van momenten in onze vroegste kindheid, of als gepeste of eenzame puber. En die nog steeds ons gedrag, onze emoties en gedachten sturen.
Als voorbeeld van zo’n afweermechanisme noemt Ingeborg Bosch het mechanisme van ‘Valse Hoop’: het er altijd voor de ander zijn, in de (onvervulbare) hoop in ruil dan toch ooit ook zelf gezien en alsnog beantwoord te worden.
Het is dus meer dan denkbaar, dat er gedurende deze sessie ook (opnieuw) gevoelens en beelden uit onze (vroege) jeugd naar boven komen.
Dieptewerk
Door bij die onderliggende emoties en behoeften te zijn zonder er in meegezogen te worden, kunnen we ervaren wat er werkelijk met ons gebeurde. Toen, en onlangs weer. We kunnen er nu met open ogen doorheen zakken, de andere kant ervan te zien en te ervaren. Onze Zijnskant, de achterliggende Zijnskwaliteiten.
Als we bijvoorbeeld de pijn van zinloosheid, verwaarlozing of zelfs minachting op het werk echt waar kunnen laten zijn, kunnen we ons realiseren hoe belangrijk waardering en respect voor ons werkelijk zijn. Dat we daar eigenlijk altijd naar op zoek waren. En hoe die naar ons gevoel zo indringend in het nauw gekomen zijn.
Door die pijn werkelijk toe te staan, zakken we er doorheen. En keert zij zich uiteindelijk om in de ontroerende ervaring, dat die Waardigheid al deel van onze eigen kern is. Een deel van ons dat lange tijd door onszelf niet herkend werd – waaraan we voortdurend getwijfeld hebben. Tot nu toe.
Her-kende betekenis
Zo zijn we in staat de pijnlijke ervaringen die tot onze burn-out leidden te verbinden met corresponderende Zijnskwaliteiten. Aspecten van onze Essentie die altijd al in ons zijn geweest, maar die als het ware los geraakt, ontheemd en verweesd zijn geraakt. In de vorige fase hebben we die naar ons toe getrokken. Nu kunnen we die door onze emotionele geschiedenis heen ook daadwerkelijk herkennen.
Dat is ook exact de bedoeling van dit uitgesponnen burn-out narratief (om in de terminologie van Lazarus te blijven) in dieptewerk-stijl: de verbinding leggen tussen emoties; waarden; wie wij waren; en wat altijd al onze intrinsieke zijnskwaliteiten geweest zijn. En niet slechts denkbaar in ons hoofd: die nu ook helemaal in ons aanwezig en werkzaam te voelen.
Die herkenning brengt ons een oorspronkelijk gevoel van kracht in kwetsbaarheid. En de wijsheid om te kunnen verzoenen en vergeven: naar onszelf en de verstorende situatie toe. Dit biedt de basis voor het daadwerkelijk ter hand nemen van Zingeving en Zelfleiderschap.
Wat houdt ons tegen?
Soms is hier nog aanvullend werk te doen. Het kan bijvoorbeeld duidelijk worden, dat iemand een bepaalde heftige emotie niet echt kan doorleven, omdat daar een taboe op rust. Dan verkennen we wat ons tegenhoudt en leren we ons echt af te stemmen op deze emotie, zonder daarin reactief en impuls-gedreven te worden.
Woede-werk
Een typische emotie waarvoor dat geldt is woede. Omgaan met woede is sowieso een belangrijk thema. Deze emotie heeft alles te maken met het gevoel niet gezien en gerespecteerd te worden in wie we zijn en wat ècht belangrijk voor ons is. Waarin we ons aangetast, ontkend, geminacht of bedreigd voelen. Het geeft ons dan de energie om te staan voor wie wij zijn en wat wij nodig hebben: waardering en respect, vertrouwen en zelfbeschikkingsrecht. Om initiatief te tonen en door te zetten. Erachter zitten zijnskwaliteiten als waardigheid en eigenheid, soevereiniteit en autonomie, leiderschap, moed en daadkracht.
Dat is in het bijzonder heilzaam voor mensen die gewend waren primair voor de ander te leven, zichzelf steeds weg te geven. Liefdesmensen noemen we hen – maar dan in hun beperkte versie. Of in de terminologie van Ingeborg Bosch, mensen die beheerst worden door het eerder genoemde afweermechanisme van Valse Hoop. Iets wat best een thema is onder burn-out slachtoffers.
Zodra we de pure essentie van zelf-liefde die in onze woede schuilgaat kunnen ervaren, bevrijd van alle reactiviteit en het zoeken naar rechtvaardiging, schuld en tegenaanval, kunnen we daadwerkelijk gaan leven vanuit onze wijsheid en eigenheid. Daarvoor kunnen specifieke sessies rond woede en kwetsing worden ingelast. ook dat plaveit de weg naar Zelfleiderschap
Herkenning van ons zelf
Een mooie oefening die we in dit stadium ook kunnen doen, om nog meer de kleur en kracht van onze vleugels te ervaren, is de Persoonlijkheidswandeling.
We laten onze Essentie in de natuur symbolen kiezen en samenvoegen. Symbolen voor wie wij ten diepste zijn: onze kwaliteiten, betekenis en waarden.
Een betekenis die wij vervolgens al associërend gaan herkennen in wat wij uitgekozen hebben, verbindend met wat wij in onszelf herkennen. Door na te gaan: wat valt ons op, wat voelen we daarbij, wat zegt het ons?
Zo gaan ze steeds meer in en door ons leven. Links een voorbeeld van mijn eigen Persoonlijkheids-collage.
Verlangens en Dilemma’s
We beginnen van hieruit ook na te gaan wat ons nú past – aan mogelijkheden tot zelf-ver-werk-elijking. Zelfactualisatie – ook een belangrijk aspect van Zelfleiderschap. Daarbij horen sessies met verlangens en/of de Dilemma wandeling. Ook kunnen we als dat nodig of wenselijk is, de cirkel groter maken en een levensloop-narratief doen. Met als vraag: hoe hebben we ons leven geleefd vanuit het oogpunt van ‘doen wat je werkelijk wilt’? En hoe zou dat leven er vanaf nu uit kunnen zien? Van daaraf terug kunnen we dan een Zelf Actualisatie Plan maken.
Verder is het mogelijk om de Huis van Zijn visualisatie te herhalen, maar nu met inbegrip van de Wachter van Zijn: wat moeten we offeren om werkelijk te worden wie we zijn, te doen wat we echt willen?
Coping
Een onderwerp dat traditioneel in deze fase intensief op het programma staat is een onderzoek naar (hoe ineffectief onze) coping (was) en het ‘aanleren’ van nieuwe (meer effectieve, diverse) vormen van coping. In een Zijnsgeoriënteerde benadering blijven wij daarvan weg.
We zijn van oordeel, dat iemand die afgestemd is op zijn authentieke Zelf, in zijn eigen kracht staat, als vanzelf in iedere situatie op een krachtiger en rijkere manier met de moeilijkheden in het leven om kan gaan. Vrij van coping stijlen die gegrondvest zijn in oude afweermechanismen en een negatief zelfbeeld.
Constructieve zelfbegeleiding
Waar we wel op trainen is constructieve zelfbegeleiding – een kerncompetentie van Zelfleiderschap. We leren ons regelmatig af te stemmen op hoe we ons nu voelen, in ons lichaam, onze emoties – simpelweg compassievol bij onszelf zijn. Wat doet een lastige situatie met ons? Wat komt er in ons omhoog, aan emoties, maar ook wat zij in ons in het geding brengt: wat we daarin belangrijk vinden en waarom, onze verlangens.
In deze fase van Zingeving en Zelfleiderschap zal daar regelmatig extra behoefte aan zijn, want reïntegratie en interactie met leidinggevende, HR, bedrijfsarts en dergelijke roepen ongetwijfeld spanning op. Naarmate dat proces meer spanning oproept, zal het belang van constructieve zelfbegeleiding ook groter zijn.
Zelfzorg
Constructieve zelfbegeleiding is geworteld in zelfzorg en zelfliefde en geeft daar praktische alledaagse invulling aan. Zo zijn we beter in staat om met de moeilijkheden en lastigheden in het leven om te gaan. Met inbegrip van de moeilijke gevoelens in onszelf. Vanuit een Rusten in Zijn.
We zullen dan zien dat quasi als vanzelf ons vermogen tot coping rijker en veerkrachtiger wordt. Persoonlijk en authentiek, geworteld in onze diepere innerlijke wijsheid en goedheid.
Samenvattend: van zingeving naar zelfleiderschap
De voorgaande fasen van Zelfbewustzijn (Lichaams-, Emotie- en Essentieel Bewustzijn) zal veel mensen al een stevige basis hebben geboden – vleugels hebben geven – voor het opnieuw en op eigen wijze oppakken van hun leven. Zingeving ervaren – juist ook in termen van Zelfverwerkelijking.
Zonder doorleving en uit-werking (‘uitharden’) is er echter het gevaar dat in het gedoe van alledag, om te beginnen met de reïntegratie, de vlinder weer vergeet dat zij vliegen kan. Dat zij überhaupt vleugels heeft. Zal zij geneigd kunnen zijn om opnieuw te gaan kruipen. En misschien zelfs wel de raakbaarheid en gevoeligheid die bij burn-out slachtoffers onmiskenbaar toegenomen zijn, te gaan ervaren als een zwakte. Als een zwakte die klein, onzeker en kwetsbaar maakt, in plaats van als basis van herwonnen (veer)kracht.
Het van binnenuit leren omgaan met het leven en te doen wat men werkelijk wil – dat is óók zingeving -, vraagt om een op het individu afgestemd programma van persoonlijke groei. We hebben daarvoor de mogelijke ingrediënten in dit artikel benoemd. Idealiter gaat dit hand in hand met heling-ondersteunende reïntegratie. Zo krijgt herwonnen Zelfleiderschap de kans zich verder te ontplooien in het dagelijkse werkzame leven. En nemen authentieke zelfwaardering en zelfvertrouwen gestaag verder toe.
Wil je méér lezen over zelfleiderschap? Bijna vijf jaar na dit artikel schreef ik daar aan een apart artikel over: Zelfleiderschap: doen wat je eigenlijk wil. Over Zelfleiderschap als: je leven gaan leiden zoals het voor jou past. Qua werk, werkrelaties, werkplezier ervaren bijvoorbeeld. Maar ook naar binnen toe: vanuit zelfbewustzijn de regie nemen over wat je met je gevoelens en gedachten aan moet. Zorg dragen voor je ‘weeskinderen’, je onverwerkte emoties en trauma’s. Dat begint al meteen: op reis gaan, je los maken uit wat je tegenhoudt.
Vooruitblik: Systeemaanpak
Naast werken aan persoonlijke zingeving en zelfleiderschap is aandacht nodig voor de vijfde fase. Deze loopt idealiter parallel aan deze: de Systeemaanpak. Immers, chronische stres en burn-out zijn niet alleen op te vangen door werk aan het individu. Zij komen voort uit een ziekmakende interactie tussen individu en organisatie. Daarom zal ook aan de organisatie-kant iets moeten veranderen – om te beginnen al rond de reïntegratie. Daarover meer in het derde deel van deze serie.
© Gerphil Kerkhof | januari 2018
Tot slot
Dit vraagt nog meer dan de voorgaande fasen om een op het individu afgestemd programma van persoonlijke groei. Ben je burn-out en geïnteresseerd in wat ik voor jou kan betekenen? Ik maak dan graag een afspraak (via het contact formulier) om tot een passende aanpak te komen. Weet dat eigen initiatief bij het opstarten van burn-out coaching een prima eerste start is van een plan van aanpak om tot herstel te komen. Zo pak je zelf het initiatief – en leg je de kosten bij waar ze horen: je werkgever.
Dit artikel maakt deel uit van een hele reeks, waarin ik een integrale kijk op burn-out ontvouw – als basis voor mijn manier van begeleiden. Elders op deze site vind je meer over wat ik kan betekenen op het gebied van burn-out coaching. Dat kan natuurlijk in mijn praktijk in Haarlem, maar online is ook een prima alternatief.
Wil je geen artikel missen? Abonneer je dan op mijn Nieuwsbrief die je persoonlijk informeert als er weer een publicatie is.
