Voldoende slaap is voor veel mensen met ADD iets om van te dromen. Slaapproblemen komen bij ADD en ADHD immers aantoonbaar meer voor dan bij ‘gewone’ mensen. Hetzelfde geldt overigens voor mensen die lijden onder chronische stress. Omgekeerd leidt chronisch slaapgebrek tot gezondheidsschade en nog meer stress, maar ook tot een merkbare verergering van ADD-symptomen.

Alle reden dus om eens te graven naar de samenhangen, maar ook naar wat eraan te doen is. De formule?: ontspannen door de dromer in jezelf wakker te kussen!

“O sleep, O gentle sleep, Nature’s soft nurse, how have I frightened thee.
That thou no more will weigh my eyelids down, And steep my senses in forgetfulness?”
William Shakespeare – Henry IV, Part 2′ (1597) act 3, sc. 1, l. 5

 

ADD en slaapproblemen

Slaap gaat voor veel mensen met ADD of ADHD niet van een leien dakje. Onderzoek toont keer op keer aan dat mensen met AD(H)D beduidend meer last hebben van slaapproblemen dan neurotypische mensen. Dusdanig dat “restless sleep”  van oorsprong, in DSM-3, tot de kernsymptomen van ADHD werd gerekend.

Zie bijvoorbeeld het wetenschappelijke artikel Managing Sleep in Adults with ADHD. Daarin lees je ook dat slaapproblemen bij mensen met ADD vele vormen aan kunnen nemen. Bekend zijn:

  • moeite met in slaap vallen en dan lang wakker liggen – of maar helemaal te laat naar bed gaan;
  • te vroeg in de morgen wakker worden en dan de slaap weer moeilijk kunnen vatten (of niet);
  • onrustig of te licht slapen, bijvoorbeeld door ademhalingsproblemen (apneu, snurken), onrustige benen en bewegingen maken, wakker worden uit nare dromen. En tot slot:
  • overdag aanvallen van vermoeidheid of slaperigheid moeten verduren.

Er is daarbij een zeker verschil tussen ADHD (gemengde type) en ADD (onoplettendheidstype). Slapeloosheid en nachtelijke onrust komt meer voor bij de eerste, aanvallen van slaperigheid overdag meer bij mensen met ADD. Mensen met ADD hebben doorgaans ook een grotere natuurlijke slaapbehoefte, mensen met ADHD relatief juist minder.

Bijkomende factoren

Er zijn natuurlijk allerlei situaties die (vooral ook bij mensen met ADD/ADHD) dergelijke problemen ook kunnen oproepen of versterken.

Denk daarbij in de eerste plaats aan persoonlijke crises die je wakker houden. Juist mensen met ADD zijn hier, vanwege hun hooggevoeligheid en uitdagingen met betrekking tot emotieverwerking en -regulatie, extra gevoelig voor. Hetzelfde geldt voor de invloed van hormonale wisselingen (PMS, zwangerschap, overgang). En tenslotte als gevolg van gewichtstoename, wat de kans op nachtelijke ademhalingsproblemen als snurken en apneu doet toenemen.

Andere factoren hangen samen met middelengebruik en leefstijl. Zo kan alcohol en drugsgebruik de slaap lichter maken of zo onrustig dat je helemaal de slaap niet meer kunt vatten. In dat rijtje hoort helaas ook ADHD medicatie, als deze te lang doorwerkt of nog in de avond ingenomen is.

Ook geven cliënten vaak aan juist ’s avonds een drang te voelen om te gaan gamen, netflixen, alcohol drinken, werken, etc. Tot diep in de nacht vaak. Dat is niet bevorderlijk voor de overgang naar slaap. De volgende ochtend word je dan licht gesloopt ‘wakker’ na een te korte nacht. Je sleept je vervolgens door de dag en tegen de avond ga je pas weer een soort van ‘aan’. Vervolgens herhaalt het zich, geleidelijk aan een fors slaaptekort opbouwend. Met alle gevolgen van dien.

Omgekeerd: versterkend effect op ADD …

Omgekeerd leidt een langdurig gebrek aan (ook kwalitatief) voldoende slaap vaak tot een verergering van ADHD-symptomen.

“Inadequate sleep quantity and non-refreshing sleep patterns could compound the cognitive problems seen in adults with ADHD. Sleep deprivation is directly impairs cognition, but disruption of the pattern of sleep stages, and a resulting vulnerability to microsleep during the day, has also been identified as a cause of impaired cognition.” Bron: Surman CBH, Walsh DM.: Managing Sleep in Adults with ADHD.

Dat geldt nog meer als er daarnaast ook sprake is van bijkomende psychische problemen, zoals angstigheid of depressiviteit. Het is vaak je innerlijke onrust, de constante innerlijke monoloog/dialoog (zie ook mijn artikel Tweezaamheid) die je wakker houdt of maakt. Het omgekeerde geldt echter even goed.

Zo zeer dat het ernstig de vraag is wat het eerst komt: de kip (ADD-onrust) of het ei (de slaapproblemen). Bovendien blijkt er een correlatie te zijn: hoe sterker iemand lijdt aan zijn of haar ADHD/ADD-symptomen, hoe meer men ook slaapproblemen ervaart.

… en stress

Hetzelfde geldt voor chronische stress. Spanning en frustratie op je werk kan je slapeloze nachten geven, maar omgekeerd ondermijnt slaapgebrek je geestelijke weerstand. Je vermogen om met stress om te gaan, adequaat te reageren, je medemens goed te begrijpen, etc.

Zelf heb ik aan den lijve ervaren dat de neergang in burn-out door slapeloze nachten enorm kan worden versneld. Vooral als je daarbij toch al ADD hebt.

Toenemende stress zet je autonome zenuwstelsel onder spanning. Dat merk je door het optrekken van je energie en spieren in je rug, schouders en nek. Het belast je autonome functies, zoals je stofwisseling, je darmen, je bloedsomloop en je ademhaling (die ook hoog en ondiep wordt).

Dat alles kost niet alleen energie, het activeert je ook, zet je schrap en ‘aan’ in de overlevingsstand, ondanks toenemende uitputting. Dat voel je als je wil slapen – de spanning kan te groot worden om nog te kunnen ontspannen. En het brengt een vicieuze cirkel op gang: een gespannen lijf alarmeert je amygdala, de ‘rookmelder’/angstcentrum in je brein. Je spitst dan ongemerkt je zintuigen (leidend tot overprikkeling) en je prefrontale cortex. Angstprikkels zetten deze aan om ‘oplossingen’ te bedenken, oorzaken te zoeken. Je gaat piekeren, komt er niet uit – en raakt nog meer gespannen. Uiteindelijk lig je er ‘s nachts wakker van – of ga je jezelf afleiden. Blowen kan dan ‘helpen’(niet).

Schadelijke impact van te weinig slaap

Om te begrijpen waarom dat alles zo is, is het zinvol eens dieper te kijken wat te weinig en te slechte slaap met je doet. Langdurig te weinig nachtrust is voor iedereen slecht. Feit is dat langdurig slaapgebrek bijdraagt aan:

  • Verminderde van je geestelijke prestaties: je kan minder samenhangend denken, gedachten afmaken, gaat meer dingen over het hoofd zien, afstand nemen, gaat lijden aan blikveldvernauwing/tunnelvisie en je gaat fouten maken;
  • Verminderde werking van de executieve functies: precies die functies waar je met je AD(H)D toch al moeite mee hebt, zoals opstarten, je aandacht bij dingen houden en weer losmaken, hoofd- en bijzaken onderscheiden, overzicht en prioriteiten in de gaten houden, je werkgeheugen gaat nog meer lekken);
  • Verminderd vermogen om emoties te verwerken en reguleren: je geestelijke veerkracht neemt af, negatieve gevoelens dringen dieper door, je raakt makkelijker van slag, krijgt een kort lontje, of je wordt ongevoelig, afwezig, tot cynisch. Deels komt dit door een versterkte stimulans van je angstcentrum (amygdala) – deels ook door …;
  • Verminderd vermogen om emotionele signalen van anderen op te merken, deze juist (zonder negatieve ‘bias’) te interpreteren, en er adequaat op te reageren: met alle gevolgen voor je gevoel van sociale aansluiting en zekerheid – en uitsluiting door of afstand nemen van anderen;
  • Verminderde motorische functies – dus meer ongelukken.

Zie ter onderbouwing het artikel The Association between Sleep and Theory of Mind in School Aged Children with ADHD van R. Tesfaye en R. Gruber. Daarin vind je onderstaande flowchart die de relatie weergeeft tussen Theory of Mind (zie ook hier voor een definitie), daarbij betrokken Executieve Functies en Emotieverwerking – in relatie tot slaapgebrek.

Verband slaap, slaapgebrek en impact op Theory of Mind

Burn-out

De impact van slaapgebrek (op ADD-symptomen) toont verrassende overeenkomsten met wat algemeen aanvaard wordt als de drie kernsymptomen van burn-out:

  • emotionele uitputting, zich uitend in gevoelens van overweldigd zijn, hopeloosheid, emotionele breakdowns of apathie, zwaarmoedigheid en lichamelijke uitputting – en toch niet kunnen slapen;
  • gevoel van tekortkomen qua effectiviteit en twijfel aan het eigen kunnen (zelfeffectiviteit) – en de vrees dat anderen erachter komen (bedriegerssyndroom); en
  • emotioneel terugtrekken uit wat je doet, inclusief (werk)relaties (cynisme, depersonalisatie).

Onderhuids neemt de gevoeligheid voor onverwerkte emoties en trauma’s uit ons diepere emotiecentrum, het limbische systeem, toe. Wat dat betekent heb ik al eerder uitvoerig beschreven in mijn artikel Burn-out – de limbische verklaring.

Dat gebeurt ‘s nachts, als je toch al dichter bij je onderbewustzijn bent. In de vorm van onrust, donkerbruine gevoelens van angstigheid (“Unheimlichkeit”) en somberheid, en nachtmerries.

Juist mensen met ADD/ADHD hebben hier extra last van, omdat deze neurotypologie ontstaan is als gevolg van vroegkinderlijk trauma, precies op het vlak van hechting, bedding, geborgenheid. Relaties dus.

Slaap – van gebrek tot schade

Hierbij hebben we het nog niet eens over de diepere schade die een chronisch tekort aan slaap je lichaam en je hersenen aandoet. Die reikt van een ondermijning van je natuurlijke immuunsysteem tot aan het opbouwen van schadelijke afvalstoffen in je hersenen. Met een vergrote kans op dementie op latere leeftijd als gevolg.

“Compared with individuals without sleep disturbances, subjects who reported sleep disturbances had a higher risk of incident all-cause dementia, AD, and vascular dementia.” Bron: Le Shi, Si-Jing Chen e.a.: Sleep disturbances increase the risk of dementia: A systematic review and meta-analysis. (2018).

Een ander onderzoek uit 2021 (aangehaald in NRC: Slaaptekort geeft klontjes in het brein, 2 mei 2023) staaft dit. Daaruit blijkt dat mensen die in hun 50-er jaren 6 uur of minder per nacht slapen 30% meer kans hebben om dementie dan mensen die minstens 7 uur per nacht slapen.

Onderzoek op muizen biedt hiervoor de mogelijke verklaring. Slaapgebrek leidt tot een opstapeling van het eiwit bèta-amyloid in het brein als gevolg van een verstoorde afvalverwerking. Dit zorgt weer voor ontstekingsreacties in de hersenen.

Hoe dan ook, niet alleen bij muizen, maar ook bij mensen, leidt slaaptekort al binnen een paar uur tot hogere concentraties van twee schadelijke eiwitten in het hersenvocht.

Kortom: doe er wat aan!

Alle reden dus om slaap en slaapproblemen serieus te nemen. In het bijzonder als je werk willen maken van beter leven met je ADD/ADHD.

Het een en ander – en vooral ook mijn praktijk – leert mij dan ook dat voor ‘heling’ van ADD/ADHD je tegelijk ook eventuele structurele slaapproblemen moet aanpakken. Anders is het ‘dweilen met de kraan open’. Dus meteen al bij het begin van de Zijnsgeoriënteerde vorm van begeleiding die ik voorsta – de Queeste naar Heling bij ADD.

Betere slaap – hoe doe je dat?

Vanaf de start, maar sowieso als je van je chronische uitputting af wil, zijn er al verschillende dingen die je kunt doen om te werken aan meer en betere slaap.

  • Ontwikkel een passend avondritueel dat je voorbereidt op je slaap. Dat begint met in de late namiddag reflecteren op de afgelopen dag en je een beeld vormen van de volgende dag. In de vroege avond al op tijd stoppen met schermen (PC, mobiel, TV) en spannende dingen (netflixen, gamen). Géén stimulantia als koffie en alcohol. Vooral ook: tijdig beginnen met meditatie/mindfulness, ademtherapie, luisteren naar muziek, beetje lezen, creatief bezig zijn, zelfreflectie op de afgelopen dag, lummelen. Alles wat vertraagt, tot rust brengt, je energetisch in balans brengt;
  • Idem met betrekking tot de ochtend, vooral als je een avondmens bent. Jezelf ’s ochtends blootstellen aan helder daglicht (lichttherapie) helpt echt je om je biologische klok bij te stellen en jezelf te activeren. Door te wandelen en/of een daglichtbril of -lamp. Liefst ondersteund door ochtend-activatie, bijvoorbeeld door lichaamswerk of dansen;
  • Slaaphygiëne: beperk het gebruik van je bed tot slapen (en beminnen natuurlijk). Ga niet werken, mobiele telefoon kijken, TV kijken etc. in je bed (lezen, OK dan), zodat de kans groter is dat je bed associeert met slapen.
  • Gebruik hulpmiddelen om je rustiger te maken ’s avonds, zoals apparaatjes die je helpen je ademhaling te vertragen/verdiepen, een spijkermatje, magnesium slikken, slaap stimulerende kruidenthee drinken, etc.. Kijk wat je helpt.

powernap of hazenslaapje

Leven volgens je bioritme

Vervolgens: ga leven volgens je bioritme (ben je een ochtend- of avondmens?) – en stel op basis daarvan in wanneer je aan je slaap moet toekomen. Minstens 7 uur, liefst 8! Pas je het bovenstaande toe, dan leer je wat je bioritme en slaapbehoefte werkelijk is. Overleg met je leidinggevende en/of HR als dat consequenties heeft voor je werkdag. Plan het in!

Meer dan gemiddeld hebben mensen met AD(H)D een verlaat “circadisch bioritme”, onze biologische klok die maakt dat we slaperig cq, wakker worden. In de praktijk: vaker dan gemiddeld (73-78% van de mensen met ADHD, bron: zie hier) hebben we een verlaat ritme, zijn we (meer dan) avondmensen. Als we daarbij relatief weinig slaap nodig hebben (zeg 7 uur), dan komen we daar nog wel mee weg. Heb je echter véél slaap nodig (8-10 uur), dan is de reguliere school/werkdag een beproeving die je duur komt te staan.

Het is enigszins bij te stellen door bovengenoemde maatregelen (die deels neerkomen op chrono- en lichttherapie: het dagelijks net even wat meer bijstellen van je klok), eventueel ondersteund met melatonine. Daar is een natuurlijk mechanisme voor: bij iedereen wordt dagelijks, ’s ochtends, je interne klok (veelal een 25-uurs ritme) bijgesteld aan het zonlicht, de lengte van de dag. Alleen als het verschil (interne/externe etmaallengte, natuurlijk inslaapval-moment) groot is, zal het effect daarvan niet altijd genoeg zijn. Dan ontkom je er niet aan om in overleg je werkdagen zo mogelijk wat te verleggen. Dat komt je gezondheid, veerkracht èn productiviteit alleen maar ten goede.

Bovendien ontwikkel je zo, door nadrukkelijker de-activering ’s avonds en activering ’s ochtend, een meer geprononceerd dag/nachtritme.

Geduld met jezelf

Wees daarbij, in je goede voornemens, lief voor jezelf. Soms lukt het niet om je aan je afspraak te houden – en loopt het weer uit de hand. Ga je ’s avonds toch te lang door met je geest prikkelen, bijvoorbeeld. Het veranderen van een patroon is nu eenmaal een zaak van geduld, met jezelf. Neem je dan voor het de volgende dag gewoon opnieuw te proberen. Gemiddeld duurt het zes weken van soms vallen en opstaan voor je een gewoonte aangeleerd of afgeleerd hebt.

Slaap, eureka-momenten en bedrust

Desalniettemin: stipt om 11 uur in je bed liggen maakt nog niet meteen dat je ook slaapt. Of niet, zoals ik geregeld, alweer om 3 uur wakker wordt en het woelen begint.

Soms komt dat doordat je bijzondere ‘massaal-parallelle’ brein, of beter: je Default Mode Network, ’s nachts nog volop bezig kan zijn. Niet alleen met de afgelopen dag verwerken, maar ook met oplossingen verzinnen, associëren, verbeelden, etc. Dat is óók de Kracht van Unfocus.

In je slaap kan je zo op de meest fantastische dingen komen, soms midden in de nacht. Dat wil je niet missen – ik ook niet. Help jezelf dan even: ga er even uit en schrijf dat lumineuze idee op. Dan kan je het laten rusten – en tevreden inslapen.

Helpt dat niet meteen: stem je dan af op je lijf, je ademhaling, mediteer even. Of kruip lekker tegen je partner aan, dat kan ook een vorm van mindfulness zijn.

Troostrijk is ook dat uit onderzoek blijkt dat als mensen (dan) denken niet te slapen of geslapen te hebben, dat niet altijd waar is. Net als veel dieren is het mogelijk dat een deel van ons brein slaapt terwijl een ander deel nog een beetje wakker/waakzaam is. Dus bedrust, je een beetje ‘denken’ te vervelen kàn vaak al lichte slaap zijn.

Slaap en gemoedsrust

Als dit het niet is. Als je merkt dat het telkens weer mis gaat. Ga er dan even voor zitten wat maakt dat het moeilijk is om bijtijds te gaan slapen, naar bed te gaan, of te blijven liggen. Wat dat voor onrust is die je gemoedsrust dusdanig verstoort dat je de slaap niet kunt vatten. Of eerder al: je doet verlangen naar verdoving. De verdoving van gamen, netflixen, alcohol. En niet te vergeten: het je high voelen door slaapgebrek.

Probeer dan die onrust te verdragen. Dat brengt je uiteindelijk naar wat er in je langs de plinten omhoog kruipt: limbische inhoud – somberheid, verdriet, onzekerheid, angst, woede. Dat is het begin van heling en (zelf)begeleiding.

De dromer in jezelf laten ontwaken

Dat sluit mooi aan bij de hele benadering die ik van ADD voorsta. Deze is immers gericht op het ontwikkelen van essentiële gemoedsrust. De key factor van alles: kunnen Rusten in Zijn, vanuit verbinding met je Essentie.

Het onderzoek naar de relatie tussen slaapgebrek en Theory of Mind geeft al aan, dat de basis hiervan gevonden moet worden in het ontwikkelen van een open en vrije relatie met de ander/de wereld. Om daaraan toe te voegen: vanuit een vrije en authentieke, ‘wakkere’ versie van onszelf. Eén die gegrondvest is in (verbinding vanuit) fundamentele goedheid.

Dat begint bij het herverbinden met je eigen gevoelens in relatie tot het verwerken van traumatische pijn rondom hechting. Vanuit zelfacceptatie en zelfliefde. Zonder dat zijn we geneigd over te springen naar de denkbeeldige ander, overmatig inleven vanuit een negatief zelfbeeld of een schuldgevoel bijvoorbeeld. En tegelijk ons af te sluiten van zowel de ander als onszelf, ons op te sluiten in een schemergebied daartussen.

Ons creatieve en inlevende, massaal-parallelle en non-lineaire brein speelt ons dan gigantisch parten – juist ook ’s avonds en ‘s nachts. Het is een wondermachine (zie ADD en burn-out 3: wat wèl werkt!), maar kan soms regelrecht leiden tot Tweezaamheid en onszelf-de-put-in-denken.

Je proces laten landen

Terug naar hierboven: zo’n proces van emotioneel en spiritueel ontwaken vraagt niet alleen training en begeleiding, ook van jezelf (en dus: zelfleiderschap). Dat zelfleiderschap is ook nodig voor die ander basisvoorwaarde:  ontwikkelen van veerkracht, draagvermogen.

Het bovenstaande maakt duidelijk dat om zo’n proces werkelijk te kunnen laten landen, het doorbreken van slaapproblemen en het wegwerken van het chronische tekort aan slaap fundamenteel is. En nog breder: het toelaten van rust in bredere zin.

Niet alleen slaap: ook minipauzes

Voldoende nachtrust is dan ook niet het enige. Het vraagt ook zorg voor jezelf overdag. Onze AD(H)D geest is hyperactief. Immers, we draaien twee netwerken tegelijk. Ons Central Executive Network om ons ‘eigenlijke’ werk te doen: te leveren, te leren. Maar óók ons Default Mode Network, dat ons zo creatief, reflecterend en inlevend maakt. ‘Normaal’ is het òf-òf, bij ons staat het DMN altijd aan.

Als je dan beseft dat dat extra energie (bloed, zuurstof) vraagt en dus ook extra afvalstoffen in ons brein veroorzaakt, is het echt belangrijk om gaande dag regelmatig minipauzes te nemen. Dat geldt voor de neurotypische denk-mens al, maar dus extra voor ons.

Denkwerk vraagt unfocus

Uit recent Frans onderzoek blijkt dat mensen die gedurende langere tijd aaneen veel en intens nadenken, uitgeput kunnen raken. Dat komt door een schadelijke opstapeling van afvalstoffen, vooral glutamaat, in de prefrontale hersenschors. Die werkt daardoor tijdelijk minder goed.

Niet alleen uitputting is het gevolg, ook maken mensen na zo’n intensieve werkdag uiteindelijk impulsieve en minder vermoeiende keuzes (waar je later dan weer over gaat piekeren). Tijdens de slaap worden deze afvalstoffen opgeruimd, wat opnieuw pleit voor voldoende nachtrust.

Maar waarom daarop wachten? Je zou óók overdag regelmatig even uit moeten zoomen, niets doen, uit het raam staren, praatje of wandelingetje maken, mediteren, etc.. Of als je thuis werkt: tussendoor een klusje met je handen doen – stofzuigen, afwas, tuintje wieden.

Zeker ook: even mindful stilstaan bij je lichaamssensaties en gevoelens brengt je ook weer even bij jezelf.

Het geeft je geest wat rust om bij te komen en dingen te laten landen. Zo laat je Default Mode Network je immers ook soms nog eens op verrassende nieuwe inzichten komen, zonder merkbare inspanning. Dus geneer jezelf niet en neem die ruimte die je simpelweg nodig hebt. Want het komt je gezondheid, werkplezier èn productiviteit alleen maar ten goede!

Zelf nam ik de vrijheid regelmatig even op te staan uit mijn werk, de flow waarin ik was. Even wandelen, even ijsberen, uit het raam kijken. Ook: op tijd naar huis, als de inspiratie op is en ik anders toch alleen nog maar daas achter mijn scherm zou blijven zitten. “Ik word betaald om te denken – dus als het denken stokt, dan stop ik. Morgen is er weer een dag! Minstens zo productief.” Dat vraagt: weten wat je waard bent.

Slaap en ontwaken: tweebaans naar heling

Samenvattend is het buitengewoon zinvol om ervan uit te gaan dat nachtrust, gemoedsrust en het gevoel fijn aan te sluiten bij anderen, nauw met elkaar verbonden zijn.

Het inlopen van je tekort aan slaap en het zorgen voor voldoende nachtrust en rust overdag zijn essentieel om je ADD/ADHD beter te leren verdragen en hanteren. Minder last te hebben van de schaduwkanten ervan.

Dat vraagt enerzijds om extra zelfleiderschap (zie mijn artikel over dat onderwerp) in het gaan leven naar het ritme dat je geest en lichaam van je vragen. Anderzijds dus het aangaan van een proces van heling. Een proces dat begint bij zelfacceptatie en zelfliefde, en eindigt in Rusten in Zijn. Twee banen tegelijk, een tweebaansweg van vallen en opstaan.

Perspectief om van te dromen

Het perspectief is echter, dat je uiteindelijk alleen nog maar af en toe wakker ligt van de geweldige ideeën die je hebt. Of van de onvermijdelijke crises in het leven natuurlijk, want die horen er nu eenmaal bij. Zo groeien we.

Maar daar kan je jezelf dan beter doorheen begeleiden – met minder impact op je slaap dan anders het geval zou zijn. Daar help ik je natuurlijk graag bij.

© Gerphil Kerkhof | juni 2023

 

Tot slot

Herken je jezelf in het thema slaap en slapeloosheid? In het verlangen de dromer in jezelf juist wakker te kussen? Waar lig je dan wakker van? Zoek je daar begeleiding bij? Dan ben ik er graag voor je.

Kijk eens op mijn pagina’s over mijn therapeutische benadering van AD(H)D coaching, respectievelijk de Queeste en hoe ik daar qua begeleiding concreet (therapeutisch, coachend, creatief en intuïtief) invulling aan geef. Of vraag meteen een afspraak aan voor een eerste sessie/kennismaking. Dat kan zeker ook heel goed online.

Geen artikel willen missen? Abonneer je dan op de Nieuwsbrief – voor een bericht als er weer een publicatie is.